اصلاحات اخیر قانون صدور چک به زبان ساده
بعد از حدود ۱۶ سال، قانون صدور چک مواجه با تغییراتی شده که عدم آگاهی از این تغییرات هم برای صادرکنندگان چک و هم برای دریافت کنندگان چک (دارنده چک) ممکن است مشکل آفرین باشد. در این نوشتار نگاهی اجمالی به مهمترین و کاربردیترین تغییرات و اصلاحات اخیر قانون صدور چک خواهیم انداخت.
بی تردید مقاله کوتاه حاضر جامع و مانع برای شناخت اصلاحات اخیر قانونی نیست و اگر شما خواننده عزیز درصدد آگاهی دقیقتر از قانون صدور چک و مقررات مرتبط با چک در قانون تجارت هستید باید به کتب حقوقی معتبر مراجعه کنید یا از مشاورین حقوقی و وکلای دادگستری کمک بگیرید، اما اگر از آن دسته از افرادی هستید که فرصت مطالعه ندارید شاید این نوشتار، پاسخگوی برخی از مهمترین سوالات شما باشد.
تغییر اول: صادرکردن چک به راحتی گذشته نیست
تا پیش از این اگر بعنوان خریدار میخواستند بهای کالا را از طریق چک بپردازید کافی بود رقم چک را روی برگه چک بنویسید، تاریخ بزنید آن را امضاء کنید و با ذکر مشخصات فروشنده در چک آن را به فروشنده تحویل دهید، فروشنده هم چک را به بانک ارائه میکرد و تمام. با اصلاحات جدید صدور چک دیگر به این سادگی نیست! بر اساس این اصلاحات از این به بعد هر کس که قصد صدور چکهای معمولی و عادی را دارد، ابتدا باید مشخصات کامل چک خود را در سامانه بانک مرکزی (سامانه صیاد) ثبت کند. صادرکننده چک باید اطلاعاتی مثل مبلغ چک، تاریخ وصول چک (منظور همان تاریخ سر رسید چک است)، تاریخ صدور چک، ذینفع چک با مشخصات کامل او (یعنی کسی که برای اولین بار چک به او تسلیم خواهد شد) و این که چک بابت چه موضوعی صادر شده است را در سامانه ثبت کند. پس از ثبت این موارد، سامانه بانک مرکزی اجازه صدور چک را خواهد داد. ممکن است بپرسید اگر چکی را کسی صادر کند و به شخص دیگری بدهد ولی مشخصات چک را در سامانه صیاد بانک مرکزی ثبت نکند چه رخ میدهد؟ در اینصورت اصلا این چک حتی اگر در حساب صادرکننده پول هم باشد، پاس نخواهد شد، برگشت هم نمیخورد! اگر سامانه صیاد اجازه صدور چک به شما ندهد یا اگر مشخصات چک در سامانه صیاد ثبت نشود و چک با این وضعیت مبادله شود، دیگر کاغذی که بعنوان چک انتقال داده شده چک نیست! یک سند عادی است. گویی اینکه کسی روی کاغذ عادی نوشته باشد به شخص خاصی بدهی دارد و زیر آن را امضاء کرده باشد. این کاغذ عادی ممکن است یک سند طلب محسوب شود اما با ارائه آن به بانک، نمیتوان از حساب نویسنده کاغذ، پولی برداشت کرد. چکی که بدون رعایت شرایط قانون جدید صادر شود، در حکم همان کاغذ است.
تغییر دوم: صدور چک بر اساس اعتبار صادرکننده چک صورت می پذیرد
البته ممکن است در همین مرحله اول فرآیند صدور چک کاملا متوقف شود و بانک مرکزی اصلا اجازه صدور چک را به شما ندهد. در قانون جدید برای هر شخص که دارای حساب جاری است یک سقف اعتباری در نظر گرفته میشود منظور از سقف اعتباری حداکثر وجهی است که فرد میتواند به اعتبار شغل، درآمد یا داراییهایش چک صادر کند فرض کنید شما شغل و درآمد و داراییهایتان را به بانک (که البته محتاج ارائه اسناد و دلایل در این خصوص است) اعلام میکنید. بانک نیز با بررسی این اسناد و همینطور با بررسی وضعیت گذشته شما در سیستم بانکی برایتان ۱۰ میلیارد تومان سقف اعتباری درنظر میگیرد. شما امروز برای یک معامله، چکی صادر میکنید به مبلغ ۹ میلیارد تومان. تاریخ این چک ۲ هفته دیگر است یعنی بانک و دارنده چک هیچکدام تا ۲ هفته دیگر نمیدانند این چک پاس میشود یا نه. فردا شما معامله دیگری انجام میدهید و قصد دارید چکی به مبلغ ۳ میلیارد تومان صادر کنید وارد سامانه بانک مرکزی میشوید تا مشخصات چک و مبلغ چک را وارد کنید، اینجا همانجایی است که اصلا پروسه صدور چک متوقف میشود و بانک مرکزی به شما اجازه صدور چک نمیدهد، چون شما فقط ۱ میلیارد تومان اعتبار دارید باید صبر کنید چک ۲ هفته آیندهتان پاس شود آن وقت دوباره میتوانید از اعتبار آزاد شدهتان استفاده کنید.
جلوگیری از صدور چک توسط سامانه صیاد بانک مرکزی محدود به عبور از سقف اعتباری نمیشود. اگر شما چک برگشتی داشته باشید یا مثلا بموجب حکم دادگاه به ورشکستگی محکوم شده باشید، یا مثلا دارای تسهیلات معوق هستید یا بموجب حکم دادگاه از دریافت دسته چک محروم شدهاید باز هم امکان صدور چک برای شما فراهم نیست.
تغییر سوم : خداحافظی با چک در وجه حامل، چک بدون تاریخ، چک ضمانت، چک سفید امضاء
نکته مهم دیگر در خصوص دارنده چک است یعنی کسی که قرار است نسخه کاغذی چک را به او تسلیم کنید. تا پیش از این بر اساس قواعد کلی قانون تجارت، صادرکننده چک میتوانست چک را در وجه حامل صادر کند، این چک در اختیار هرکسی بود بانک او را ذینفع چک تلقی میکرد با اصلاحات اخیر قانون چک، دیگر امکان صدور چک در وجه حامل وجود ندارد چون همانطور که قبلا گفتیم زمانی که صادرکننده قصد دارد چک را صادر کند اول باید در سامانه صیاد بانک مرکزی ثبت نام کند و در این سامانه هم باید مشخصات کامل دارنده چک (ذینفع چک) را هم ثبت کند. به همین ترتیب امکان صدور چک بدون تاریخ هم وجود ندارد، چکهایی هم که عموما بعنوان ضمانت صادر میشوند مطابق همین قاعده نمیتوانند صادر شوند چرا؟ چون چک ضمانت عرفا تاریخ ندارد و در سامانه صیاد بانک مرکزی حتما باید تاریخ صدور و تاریخ سررسید چک درج شود تا اجازه صدور داشته باشد. سوال مهمی که اینجا پیش میآید این است که ظهرنویسی چک طبق اصلاحات جدید آیا امکانپذیر است یا خیر؟ اول باید بدانیم که منظور از ظهرنویسی همان پشتنویسی و امضای پشت چک برای انتقال آن به نفر بعدی است. تا پیش از این اگر شما چکی را از کسی دریافت میکردید میتوانستید با درج امضای خودتان آن را مثلا به طلبکار خودتان بدهید، طلبکار شما میتوانست خودش چک را به بانک ببرد یا اینکه چک را با ظهرنویسی به نفر بعدی انتقال دهد. خب تا اینجا دانستیم نام اولین ذینفع چک یعنی نام اولین دارنده چک، طبق قانون جدید باید در سامانه صیاد ثبت شود. اگر این شخص بخواهد چک را ظهرنویسی کند هیچ اشکالی ندارد اما او هم مثل نفر قبل از خود باید علاوه بر امضاء ظهر (پشت) چک، نام ذینفع بعدی یا همان دارنده بعدی را در سامانه صیاد بانک مرکزی ثبت کند. بنابراین عینا مثل فرآیند صدور چک که در اصلاحات قانون چک نیاز به ثبت دارنده اول چک(اولین ذینفع چک) در سامانه صیاد بود، برای ظهرنویسی چک هم نیاز به ثبت نام ذینفع بعدی چک در سامانه صیاد بانک مرکزی است.
نکته آخر اینکه اساسا حدود ۲ سال است که با تغییر قانون، چکهای تضمین شده بانکی(همان چکهای بانکی که از سوی خود بانک صادر میشود) قابل ظهرنویسی نیست.
تغییر چهارم: فقط ۳ سال برای استفاده از چک فرصت دارید و تاریخ سررسید چک شما نباید بیشتر از ۳ سال باشد
نکته مهم دیگر این است که از زمان دریافت دسته چک توسط گیرنده چک تا زمان تاریخ سررسید چکهای صادر شده، بیشتر از سه سال نمیتواند فاصله وجود داشته باشد. به عبارت دیگر یعنی تاریخ سررسید چکهای شما نهایتا میتواند سه سال بعد از دریافت دسته چک را پوشش دهد. افراد اگر چکی را صادر کردند که سررسید آنها بیشتر از سه سال باشد در آن صورت آن برگه نیز مشمول مزایای قانون چک نخواهد بود.
تغییر پنجم: میتوانید بدون طی مراحل طولانی دادرسی چک برگشتی را به مرحله اجرای احکام برسانید
تغییر مهم بعدی، اضافه شدن یک راه دیگر برای مطالبه وجه چک برگشتی است. احتمالا میدانید وقتی چکی برگشت خورد، دارنده چک میتواند از ۳ مسیر و ۳ روش، علیه صادرکننده چک اقدام قضایی کند:
الف) طرح شکایت کیفری علیه صادرکننده چک: این مسیر هزینه دادرسی بسیار کمی دارد، اما اولا)شرایط خیلی سختی نیاز است تا شما بتوانید طرح شکایت کیفری کنید مهمترین شرطش این است که چک نباید وعدهدار باشد چک وعدهدار چکی است که تاریخ سررسید آن تاریخی غیر از تاریخ صدور آن است مثلا تاریخی که چک نوشته میشود امروز است ولی تاریخی که روی آن درج میشود فرداست یا هفته دیگر است بدیهی است بیشتر چکهایی که در بازار مبادله میشود وعدهدار هستند و به ندرت کسی چک روز صادر میکند ثانیا)این روش(شکایت کیفری در نهایت منجر به محکومیت صادرکننده چک به تحمل حداکثر ۲ سال حبس میشود ولی منجر به محکومیت صادرکننده چک به پرداخت وجه چک نمیشود(مگر اینکه شما یک دادخواست دیگر هم تقدیم مرجع قضایی بکنید و محکومیت صادرکننده را به پرداخت وجه چک از دادگاه بخواهید)
ب) طرح دعوای حقوقی مطالبه وجه چک در دادگاه حقوقی: این مسیر طولانیتر است، هزینه دادرسی هم دارد(به غیر از حقالوکاله وکیل باید ۵/۳ درصد وجه چک را بعنوان هزینه دادرسی در ابتدای طرح دعوا به دادگاه بپردازید) اما مزایایی دارد: اولا با این روش هم علیه صادرکننده چک هم علیه ظهرنویسان چک میتوانید اقامه دعوا کنید ثانیا علاوه بر اینکه صادرکننده چک و ظهرنویسان به پرداخت وجه چک محکوم میشوند، به پرداخت خسارت تاخیر تادیه چک از تاریخ چک تا روزی که طلب شما پرداخت میشود محکوم میشوند، اما به هر حال این مسیر طولانی است و اغلب اوقات صادرکننده چک اگر حسن نیت نداشته باشد از خلاءهای قانونی برای دفعالوقت استفاده میکند.
ج) مطالبه وجه چک از طریق اداره اجرای اسناد رسمی لازم الاجرای ثبت: این مسیر خیلی در جامعه بازرگانان شناخته نشده. برای استفاده از این روش اصل چک را باید به اداره اجرای اسناد رسمی لازم الاجرای ثبت تحویل دهید و رسید بگیرید. بنابراین از لحظهای که کار را شروع میکنید دیگر چک در اختیار خودتان نیست. در این روش شما در ابتدا پولی بابت هزینه دادرسی نمیپردازید. اداره اجرای اسناد رسمی لازمالاجرای ثبت ابتدا برای صادرکننده چک اجراییه صادر و ارسال میکند. اگر صادرکننده چک طلب شما را ظرف ۱۰ روز پرداخت نکرد و شما هم از اموال صادرکننده چک اطلاعی نداشتید، اداره اجرای اسناد رسمی لازمالاجرای ثبت شروع به استعلام از بانک مرکزی، اداره راهور و اداراه ثبت اسناد و املاک برای شناسایی اموال بدهکار میکند. اگر هیچ مالی از صادرکننده چک صادر نشد، چک شما تا زمانی که شما اموال بدهکار را به اداره اجرای اسناد رسمی لازم الاجرای ثبت معرفی نمایید باقی می ماند و این اداره چک را به شما پس نمیدهد مگر اینکه شما ۵ درصد مبلغ چک را به این اداره پرداخت نمایید. به این مبلغ «نیم عشر» میگویند.
د) روش و مسیر جدید طبق اصلاحات قانون صدور چک: گفتیم که مسیر مطالبه وجه چک از طریق طرح دعوای حقوقی روش خوبی است اما هم هزینه دادرسی نسبتا بالایی دارد هم مسیر طولانیتری است. قانون جدید این مشکل را حل کرده است. شما میتوانید بدون آنکه اقدام به طرح دعوای مطالبه وجه چک کنید با تقدیم دادخواست از دادگاه بخواهید مستقیما برای صادرکننده چک برگشتی، اجراییه صادر کند. بعد از صدور اجراییه هم بلافاصله پرونده به اجرای احکام مدنی میرود و عملیات اجرایی شامل استعلام از بانک مرکزی، اداره راهور و اداراه ثبت اسناد و املاک برای شناسایی اموال بدهکار شروع میشود. اگر مالی از صادرکننده چک یافت نشد و دعوای اعسار (تقسیط بدهی) از بدهکار شما پذیرفته نشود، حتی میتوانید از دادگاه درخواست کنید به استناد ماده ۳ قانون نحوه اجرای محکومیتهای مالی جلب صادرکننده چک را صادر کند تا او را حبس کنید! این روش جدید، هزینه دادرسی بسیار ناچیزی دارد اما معایبی هم دارد: اولا در این روش به مبلغ چک خسارت تاخیر تادیه تعلق نمیگیرد اگر خسارت میخواهید باید یک دعوای حقوقی جداگانه مطرح کنید که البته ممکن است مسیر طولانی داشته باشد ثانیا در این روش مبلغ چک را از ظهرنویسان چک، نمیتوانید مطالبه کنید و برای مطالبه وجه چک از ظهرنویس چک باید دعوای مستقلی علیه آنها در دادگاه حقوقی اقامه کنید.