برای فعالیت در دنیای کریپتوکارنسی، قبل از آنکه به فکر کسب سود در صرافی تبدیل باشیم، باید از دارایی خود در برابر کلاهبردارها و پروژه‌های پانزی محافظت کنیم. پروژه‌های کلاهبرداری در گوشه‌وکنار بازار ارزهای دیجیتال آماده هستند تا قربانیان خود را پیدا کنند. از طرفی برخی از کارشناسان بر این باورند که کل بازار کریپتو یک طرح پانزی است و ارزهای دیجیتال می‌توانند قربانیان زیادی را بگیرند. اما واقعیت چیست؟ آیا ارزهای دیجیتال واقعاً یک طرح پانزی هستند؟ چگونه طرح‌های پانزی را بشناسیم؟ برای گرفتن پاسخ این سؤالات، خواندن این مقاله را از دست ندهید.
طرح پانزی (ponzi scheme) چیست؟
در واقع این طرح نوعی کلاهبرداری است که در آن کلاهبرداران پول سرمایه‌گذاران را می‌گیرند و با وعده بازگشت سود و سرمایه، زنجیره کلاهبرداری خود را ادامه می‌دهند. پانزی یک طرح سرمایه‌گذاری با وعده بازگشت سرمایه سریع و زیاد برای سرمایه‌گذار است. در این نوع کلاهبرداری، غالباً سود سرمایه‌گذار اولیه با پول سرمایه‌گذاران نسل دوم پرداخت می‌شود و این‌گونه اعتماد افراد را جلب می‌کنند. این چرخه آن‌قدر ادامه پیدا می‌کند تا دیگر سرمایه‌گذار جدیدی به آن اضافه نشود و در نهایت طراحان اولیه پروژه نتوانند به کاربران سودی پرداخت کنند.
چنین شرایطی بهترین فرصت برای گرداننده این طرح است که با سودهای که تا این لحظه به دست آورده است، ناپدید شود. اغلب به دلیل قانونی‌بودن این پروژه‌ها، افراد زیادی به آنها اعتماد می‌کنند. طرح‌های پانزی سرمایه‌گذاران را قانع می‌کنند که سود دریافتی آنها از طریق یک سرمایه‌گذاری قانونی است و هیچ ریسکی در این کار وجود ندارد. آنها با پرداخت سود منظم در چند ماه اول، اعتماد بیشتر سرمایه‌گذاران را جلب می‌کنند.
تاریخچه طرح پانزی
نام طرح پانزی از نام چارلز پانزی (Charles Ponzi) یکی از مشهورترین کلاهبرداری‌های تاریخ گرفته شده‌است. این فرد با فروش کوپن‌های تخفیفی اداره پست، به سرمایه‌گذاران وعده می‌داد ۵۰ درصد سود در مدت‌زمان ۴۵ روز دریافت می‌کنند. روش این فرد نیز این‌گونه بود که با استفاده از سرمایه سرمایه‌گذاران پیشین و همچنین سرمایه‌گذاران جدید، سود نفرات اول را پرداخت می‌کرد. چارلز پانزی در دهه ۱۹۲۰ توانست با طرح ابداعی خود بیش از ۲۰ میلیون دلار کلاهبرداری کند که معادل ۲۵۰ میلیون دلار امروز است.
طرح پانزی چگونه کار می‌کند؟
به‌طورکلی تمامی طرح‌های پانزی یک چرخه را دنبال می‌کنند، اما شکل و ظاهر این کلاهبرداری‌ها می‌تواند کاملاً متفاوت باشد. چرخه اصلی طرح پانزی در چند مرحله خلاصه می‌شود.
- تبلیغات فریبنده: در ابتدا با تبلیغات فریبنده در شبکه‌ای اجتماعی و اینترنت، افراد جذب این سیستم می‌شوند و سرمایه‌گذاری خود را شروع می‌کنند. برخی از این طرح‌های پانزی از روش‌های بازاریابی استفاده می‌کنند و اگر کاربر بتواند عضو جدیدی وارد سیستم کند سود بیشتری کسب خواهد کرد.
- واریز سودهای اولیه: در ابتدا سودها به طور مرتب واریز می‌شود تا اعتماد کاربران بیشتر جلب شود. این سودها با استفاده از سرمایه سرمایه‌گذاران جدید پرداخت می‌شود.
- ورود سرمایه بیشتر: پس از جلب اعتماد سرمایه‌گذاران اولیه، افراد بیشتری به این طرح اعتماد می‌کنند و سرمایه خود را وارد سیستم می‌کنند. حتی برخی از سرمایه‌گذاران قدیمی، سرمایه بیشتری را وارد می‌کنند. در این مرحله تعصبات کورکورانه موجب می‌شود برخی از افراد وام‌های سنگین دریافت کنند و یا حتی خانه و ماشین خود را بفروشند.
- نبود سرمایه‌گذار جدید و فروپاشی طرح: سه مرحله اول ممکن است چندین بار تکرار شود تا جایی که دیگر سرمایه‌گذار جدیدی وجود نداشته باشد. پس از آن گرداننده طرح تمامی پول‌های باقی‌مانده را برمی‌دارد و ناپدید می‌شود.
چگونه می‌توانیم طرح پانزی را تشخیص دهیم؟
شاید در مرحله اول نتوانیم یک طرح پانزی را تشخیص دهیم، اما همه آنها دارای یک سری خصوصیات مشترک هستند که می‌توانند برای ما مانند یک هشدار عمل کنند. زمانی که حساسیت بیشتری درباره این هشدارها داشته باشیم و نشانه‌های مختلف را بررسی کنیم، به‌راحتی می‌توانیم یک طرح پانزی را تشخیص دهیم. این هشدارها عبارت‌اند از:
وعده سودهای نجومی بدون ریسک: هیچ سرمایه‌گذاری بزرگ یا کوچکی بدون ریسک وجود ندارد. هرچقدر که یک طرح سودآوری بالاتری داشته باشد بدون شک میزان ریسک آن نیز بالاتر می‌رود. به طرح‌هایی که ضمانت سود بالا و بدون ریسک را می‌دهند باید شک کنیم.
مشخص نبودن هویت گرداننده طرح: در پروژه‌های پانزی اغلب اطلاعاتی درباره تیم توسعه‌دهنده و یا گرداننده آن وجود ندارد و معمولاً از نام‌های تقلبی استفاده می‌شود.
شفاف نبودن فعالیت‌ها: در این‌گونه طرح‌ها اطلاعات شفافی وجود ندارد و گفته نمی‌شود که این سودها چگونه به دست می‌آیند و تضمین آنها به چه صورت است. مثلاً برخی می‌گویند که پول ما در استخراج ارزهای دیجیتال سرمایه‌گذاری می‌کنند. اما نمی‌گویند که مکان آن کجاست و یا ریسک کار چقدر است.
عدم وجود اطلاعات تماس: ناشناس بودن از خصوصیات اصلی طرح‌های پانزی است و این‌گونه طرح‌ها معمولاً آدرس و شماره‌تلفن معتبری از خود اعلام نمی‌کنند و یا از آدرس‌های تقلبی استفاده می‌کنند.
نداشتن مجوز قانونی: طرح‌های پانزی اغلب نمی‌توانند مجوز قانونی دریافت کنند. البته برخی از آنها آن‌قدر حرفه‌ای هستند که مقامات قانون‌گذار هم می‌توانند فریب دهند. برخی از کارشناسان بر این باورند در جریان ورشکستگی برخی مؤسسات مالی ایران در سال ۱۳۹۶، از طرح پانزی استفاده شده است.
طرح پانزی در ارزهای دیجیتال
به‌طورکلی ارزهای دیجیتال باتوجه‌به ویژگی‌های خاصی که دارند، کار را برای کلاهبرداران طرح پانزی راحت کرده‌اند. ویژگی‌هایی نظیر مشکل بودن رهگیری تراکنش‌ها، عدم نیاز به‌حساب بانکی، جذب سرمایه از سراسر دنیا، انتقال سریع سرمایه و پول‌شویی آسان‌تر موجب می‌شود افراد سودجو قربانیان بیشتری را بگیرند. در حقیقت کلاهبرداران از طرح‌های پانزی استفاده می‌کنند تا رد کمتری را از خود به جا بگذارند. در حوزه ارزهای دیجیتال شکل‌های پانزی کمی متفاوت هستند و رایج‌ترین آنها عبارت‌اند از:
ماینینگ ابری (Cloud mining): اغلب این پلتفرم‌ها استخراجی انجام نمی‌دهند و با استفاده از روش پانزی، زز سود سرمایه‌گذاران جدید به سرمایه‌گذاران قدیمی سود پرداخت می‌کنند.
فروش ارزهای بی‌ارزش: این روش به‌تنهایی یک روش پانزی محسوب نمی‌شود اما مکملی برای طرح‌های پانزی است. کلاهبرداران در این روش از کاربران پول زیادی دریافت می‌کنند تا در قالب بیت‌کوین یا ارزهای دیجیتال دیگر، سودهای تضمینی به آنها پرداخت کنند.
ایردراپ در ربات‌های تلگرامی: ربات‌های تلگرامی هم یکی دیگر از طرح‌های کلاهبرداری هستند و می‌خواهند از هیچ برای کاربران خود پول بسازند.
معرفی پروژه های پانزی در ارزهای دیجیتال
آشنایی با پروژه‌های پانزی قدیمی می‌تواند چند فایده مهم برای ما داشته باشد، از جمله اینکه نسبت به پروژه‌های مشابه حساس می‌شویم و کمتر برای سرمایه‌گذاری در آنها ترغیب می‌شویم. بیت کانکت یکی از طرح‌های پانزی است که در سال ۲۰۱۶ فعالیت خود را آغاز کرد. در این طرح به سرمایه‌گذاران وعده داده شد که با سرمایه‌گذاری بیت‌کوین در این طرح، ماهانه بیش از ۴۰ درصد سود دریافت می‌کنند و اصل سرمایه خود را پس از ۱۲۰ تا ۲۹۹ روز پس می‌گیرند. شرط حضور در این پروژه داشتن حداقل ۱۰۰ دلار سرمایه و معرفی تعدادی زیرمجموعه به پروژه بود.
بیت‌کوین اِرا، صرافی کانادایی QuadrigaCX، پروژه پای نتورک و بریج اوراکل از دیگر پروژه های پانزی در ارزهای دیجیتال هستند که در سال‌های گذشته قربانیان زیادی را گرفته‌اند.
جمع بندی نهایی
در این مقاله نکاتی را عنوان کردیم که با کمک آنها می‌توانیم طرح های پانزی را تشخیص دهیم. طرح پانزی یک روش کلاهبرداری است که با وعده سودهای تضمینی و نجومی، از قربانیان سرمایه جذب می‌کنند. برای جلب اعتماد بیشتر، کلاهبرداران در ماه‌های اولیه سود تضمینی را به سرمایه‌گذاران پرداخت می‌کنند. تشخیص طرح‌های پانزی اصلاً کار سخت نیست و مهم‌ترین شاخصه این طرح‌ها ناشناس بودن و وعده سودهای نجومی است.