تاریخچه پاسپورت یا به‌عبارتی پیدایش گذرنامه در ایران، قدمتی بسیار طولانی دارد و می‌توان گفت گذرنامه برای اولین بار در تاریخ بشریت توسط ایرانیان صادر شده‌است. به این صورت که اردشیر اول، پادشاه هخامنشی، در ۴۵۰ سال قبل از میلاد، این سند را جهت مسافرت فردی از پارس به یهودیه صادر کرده‌است.
علی‌رغم قدمت طولانی تاریخچه پاسپورت در ایران و حتی نسبت اولین پاسپورت صادرشده به پادشاه هخامنشی، متخصصان دانش دیپلماسی و نویسندگان آثار روابط سیاسی و خارجی، تاریخچه گذرنامه در ایران و آغاز جدی این مقوله را به دوران صفویه نسبت می‌دهند.
در این مقاله راجع‌به اعتبار پاسپورت ایرانی قبل از انقلاب و پس از آن صحبت کرده‌ایم و از مزایای معتبرترین پاسپورت‌های دنیا گفته‌ایم. البته دریافت پاسپورت قوی شرایط خاصی دارد که یکی از آن‌ها بالا بردن سطح مهارت‌های زبانی است، لذا اگر به دنبال دریافت پاسپورت و ویزاهای معتبر هستید، بهتر است هرچه سریع‌تر با شرکت در یک دورهٔ زبان انگلیسی کارآمد، پیش‌زمینه‌های این کار را برای خود مهیا کنید.
گذرنامه یا پاسپورت چیست؟
گذرنامه یا پاسپورت سندی رسمی حاوی مشخصات هویتی فرد از قبیل نام، تاریخ تولد، محل تولد، جنسیت و تابعیت است. این سند توسط دولت‌ها برای شهروندان هر کشور صادر شده‌است و لازمهٔ خروج افراد از کشور است. پاسپورت‌ها دارای عکس، شماره و تاریخ انقضا هستند. افراد برای خروج از کشور، باید حتماً پاسپورت یا گذرنامه داشته باشند.
قوانین صدور پاسپورت
پاسپورت یا گذرنامه توسط دولت‌ها و فقط برای افراد واجد شرایط صادر می‌شود. یک گذرنامه نشان‌دهندهٔ هویت و ملیت فرد است. این مدرک براساس قوانین کشور محل زندگی صادر شده‌است و به نوعی در انحصار دولت است.
به‌بیانی دیگر صدور پاسپورت در هر کشور بسته به قوانین حاکم بر آن متفاوت است. برای مثال در حالی که مردم کشور کره شمالی اجازه خروج از کشور را ندارند و هیچ‌گونه گذرنامه‌ای برای آن‌ها صادر نمی‌شود، در بیشتر کشورهای اروپایی افراد می‌توانند بیش از یک پاسپورت داشته باشند. برخی از کشورها نیز تنها یک پاسپورت را به عنوان پاسپورت قانونی قبول دارند.
پاسپورت ایرانی چگونه به‌وجود آمد؟
براساس منابع تاریخی، صدور پاسپورت برای نخستین بار در تاریخ بشریت در دوران هخامنشیان انجام شده‌است. این سند توسط اردشیر اول هخامنشی و به‌منظور خروج یکی از بزرگان یهود و رفتن به یهودیه صادر گردیده است. علاوه‌بر این‌ها، می‌توان گفت تاریخچه پاسپورت در ایران با تاریخچه روابط خارجی این سرزمین با همسایگان دور و نزدیک ارتباط دارد. سرزمین ایران از چند هزار سال پیش با سرزمین‌های دور و نزدیک، روابط خارجی داشته است.
آغاز جدی شدن روابط خارجی ایران با کشورهای همسایه در دوران حاکمیت صفویان، مجاورت با امپراتوری عثمانی و اهمیت سرزمین ایران برای دولت‌های اروپایی، موجب رونق ارتباطات خارجی با ایران و زمینه‌ساز رفت‌وآمدهای بین‌المللی به این سرزمین بوده‌است. اطلاعات امروزی ما از چنین روابطی از چند سفرنامهٔ محدود نگارش‌شده در دوران صفویان برگرفته شده‌است. ازجمله می‌توان به سفرنامهٔ سفینه سلیمانی اشاره کرد. این اثر توسط محمدربیع بن‌ابراهیم در سال ۱۰۹۴-۱۰۹۸ هجری قمری نوشته شده‌است. محمدربیع بن‌ابراهیم به‌عنوان واقعه‌نویس همراه با هیأت اعزامی از طرف شاه سلیمان صفوی به سرزمین سیام سفر کرده بود؛ سرزمین سیام همان تایلند کنونی است.
در خصوص تاریخچه پاسپورت ایران و این‌که پاسپورت ایرانی چگونه بوجود آمد، باید گفت موضوع سفرهای خارجی به‌ویژه رفت‌وآمدهای ایرانیان به سرزمین عثمانی، مسئله‌ای مناقشه‌برانگیز بوده است. در آن زمان شهرهای مذهبی متعددی از قبیل سامرا، نجف، کربلا، مکه و مدینه در قلمرو امپراتوری عثمانی قرار داشت. صفویان و عثمانی‌ها در حدود دو قرن با هم کشکمش داشتند، به همین دلایل حضور در شهرهای مذهبی برای ایرانیان دشوار و چالش‌برانگیز بود، اما روابط خارجی در دوران قاجار شکل و ساختار جدیدی به خود گرفت.
تاریخچه گذرنامه به مفهوم امروزی را باید به دوران قاجاریه و اقدامات دولت قاجار در جهت ایجاد ساختاری جدید برای وزارت خارجه نسبت داد. در سال ۱۲۳۶ هجری قمری، زمانی که میرزا عبدالوهاب‌خان نشاط‌اصفهانی به‌عنوان نخستین وزیر‌خارجه ایران به دستور فتحعلی‌شاه منتصب شد، زمینه‌های هدف دیپلماتیک و بین‌المللی فراهم گردید. پس از آن تحولات اداری و سیاسی در دورهٔ ناصری بر پایهٔ اصلاحات جامع امیرکبیر، منجر به تصویب قانون رسمی صدور «تذکره عبور و مرور» در سال ۱۲۶۷ قمری شد. این تذکره با هدف ساماندهی و ایجاد امنیت در مرزها و امور دیپلماتیک صادر شد.
تاریخچه پاسپورت ایران قبل از انقلاب
در خصوص تاریخچه گذرنامه اشاره به اعتبار و قدرت پاسپورت ایران پیش از انقلاب ۱۳۵۷ حائز اهمیت است. تا پیش از سال ۱۳۵۷ و در دوران پادشاهی پهلوی دوم، ایرانیان می‌توانستند بدون رَوادید ( روادید به معنی ویزا) به تعداد زیادی از کشورهای دنیا سفر کنند. براساس یکی از نوشته‌های روزنامهٔ اطلاعات آن زمان (۱۴ اردیبهشت ۱۳۵۷) یعنی ۹ ماه قبل از وقوع انقلاب ۱۳۵۷، ایرانیان می‌توانستند به تمام کشورهای اروپایی به غیر از سویس اتریش و کشورهای اروپای شرقی بدون ویزا سفر کنند. همچنین برای سفر به برخی از کشورهای آفریقایی ازجمله اتیوپی، مراکش و تونس نیازی به ارائه ویزا نبود. کشورهای سنگاپور، فیلیپین، کره جنوبی، هند، ژاپن، هنگ کنگ و اندونزی نیز از مسافران ایرانی درخواست ویزا نمی‌کردند.
اعتبار پاسپورت ایرانی در سال‌های پس از انقلاب
در تاریخچه پاسپورت در ایران پس از انقلاب شاهد تغییراتی بوده‌ایم که البته زیاد هم قابل ملاحظه نیستند. در سال ۲۰۱۲، گذرنامه ایرانی یکی از بی‌اعتبارترین پاسپورت‌های جهان به‌شمار می‌رفت، یعنی از امتیازبندی ۰ تا ۱۰۰ در جایگاه ۱۲۰ قرار گرفته بود. هرچند که در ۲۰۱۳ اندکی وضعیت بهتر شد و توانست به رتبهٔ ۱۰۰ برسد، اما براساس گزارش انجمن بین‌المللی حمل‌ونقل هوایی یاتا، گذرنامه ایرانی در لیست بی‌اعتبارترین گذرنامه‌های جهان قرار داشت و در بین ۵۰۰ کشور رتبه ۲۵۰ را کسب کرده بود.
در سال ۲۰۱۵ و براساس گزارشی از روزنامهٔ «واشینگتن پست» جایگاه گذرنامه ایرانی در میان تمام کشورهای جهان ۱۵۰ اعلام شد. براساس این گزارش که با توجه به رتبه‌بندی تازه انجام شده‌است، از سوی شرکت مشاوره مالی «آرتون کپیتال» در آن زمان نوشته شده بود، ایرانیان می‌تواستند به ۸۰ کشور جهان بدون ارائه ویزا سفر کنند. البته این موضوع که بدون ویزا به چه کشورهایی می‌توانند سفر کنند، بسیار حائز اهمیت است. چند نمونه از کشورهایی که امکان سفر با پاسپورت ایرانی بدون ویزا فراهم است، جزایر پالائو، ساموآ، سومالی، تانزانیا، اوگاندا، گینه بیسائو، ماداگاسکار، موریتانی هستند و در این میان کشورهایی همچون ارمنستان، گرجستنا، لبنان، سوریه، قطر و ترکیه نیز وجود دارد.
رنکینگ پاسپورت ایرانی در سال ۲۰۲۳
در حال حاضر یعنی از ژانویه سال ۲۰۲۳ میلادی، ایرانیان می‌توانند به ۵۲ کشور جهان بدون ویزا یا ویزای الکترونیکی یا فرودگاهی سفر کنند. (۱۱ کشور بدون ویزا و ۴۱ کشور با دریافت ویزای فرودگاهی یا الکترونیک) از طرفی برای سفر به ۱۸۸ کشور جهان دریافت ویزا الزامی است. تفاوت این دو رقم نشان می‌دهد که رنکینگ جهانی پاسپورت ایرانی بسیار پایین است. هم اکنون یعنی براساس آمار جدید در سال ۲۰۲۳ میلادی، پاسپورت ایرانی در فهرست ( Passportindex )رتبه ۸۶ و در فهرست ویزا ایندکس (Visaindex) رتبه ۹۸ به خود اختصاص داده‌است.
انواع ویزا و شرایط دریافت معتبرترین ویزاهای جهان
ویزا مجوزی قانونی برای ورود و اقامت در یک کشور است. اعتبار ویزا، زمان ورود و خروج و مدت اقامت توسط سفارت، کنسولگری و یا ادارهٔ مهاجرت، تعیین شده و در ویزا درج می‌شود. به این ترتیب افراد نمی‌توانند خارج از قانون و مقررات از این مدرک استفاده کنند. انواع مختلفی از ویزا وجود دارد که بسته به هدف از سفر یا مهاجرت صادر می‌شود:
- تحصیلی
- کاری
- سرمایه‌گذاری
- توریستی
- ترانزیت
البته در دسته‌بندی‌های دیگری انواع ویزا را براساس روش درخواست به ویزاهای بدون ویزا، فرودگاهی، مراجعه به سفارت و ویزای الکترونیکی تقسیم‌بندی می‌کنند. در اینجا مطلب که راجع‌به تاریخچه پاسپورت است نمی‌خواهیم زیاد وارد این بحث شوید، اما لازم است بدانید شرایط اخذ هرکدام از ویزاهای فوق متفاوت است.
با اخذ ویزای برخی از کشورها، مزایای متعددی ازجمله اقامت، کار، تحصیل و امکان سفر به کشورهای متنوع بدون ویزا را به‌دست خواهید آورد. شایان ذکر است که اخذ این ویزاها به فراهم کردن شرایط خاصی نیاز دارد که یکی از آن‌ها داشتن مدرک زبان انگلیسی است.
مدرک زبان برای مهاجرت
امروزه افراد بسیاری از سراسر دنیا به ویژه در کشورهایی همچون از ایران برای به‌دست آوردن شرایط بهتر زندگی تصمیم به مهاجرت می‌گیرند. مهاجرت نیازمند داشتن ویزاست. با دریافت ویزای مناسب و سپس دریافت اقامت دائم و شهروندی کشورهای پیشرفته، می‌توانید پاسپورت‌های معتبر این کشورها را دریافت کنید و سپس بدون ویزا به کشورهای متعددی سفر کنید.
یکی از مهم‌ترین موارد در خصوص اخذ ویزای مهاجرتی تسلط به زبان انگلیسی است. به همین دلیل اگر قصد مهاجرت دارید، حتماً باید بر روی آموزش زبان انگلیسی تمرکز کرده و امتیازات خود را برای اخذ آسان‌تر ویزا بالا ببرید.
انواع پاسپورت ایرانی
در طول تاریخچه پاسپورت انواع مختلفی از آن در کشورهای مختلف صادر شده و می‌شود، اما در همهٔ کشورها ازجمله ایران، حداقل ۳ نوع گذرنامه وجود دارد:
- گذرنامه سیاسی (Diplomatic passport)؛ گذرنامه Type D یا Type DP؛
- گذرنامه خدمت (Service passport)؛ گذرنامه Type S یا Type SP؛
- گذرنامه عادی (Ordinary passport)؛ گذرنامه Type P.
هرکدام از انواع گذرنامه بنابه شرایط خاص و برای افراد خاصی صادر می‌گردد. اعتبار هرکدام نیز متفاوت است. گذرنامه Type P یک گذرنامه عمومی است و جزو حقوق شهروندان عالی یک کشور به‌شمار می‌رود.
جمع‌بندی
در این مقاله راجع‌به تاریخچه پاسپورت در ایران صحبت کردیم. این‌که چگونه مناسبات و روابط خارجی در دوران صفویان به شکل‌گیری ساختار جدیدی از وزارت خارجه و سپس صدور تذکره عبور و مرور به کشورهای مختلف شد، سپس درمورد اعتبار پاسپورت ایرانی در سال‌های ابتدایی و افول و بی‌اعتبار شدن آن در چهل سال اخیر مطالبی را ذکر کردیم.
برای دریافت پاسپورت‌های معتبر دنیا، لازم است شرایط خاصی را مهیا کنید؛ ازجمله می‌توان به حضور در دوره زبان انگلیسی و تسلط بر مهارت‌های زبانی اشاره کرد، سپس می‌توانید از مزایای ویزای کشورهای معتبر بهره‌مند شوید.