تولید کتاب همواره زیر سایه متغیرهای اقتصادی فراز و فرودهایی را تجربه کرده و برخی ناشران تلاش کردند با مدیریت هزینه‌ها حیات اقتصادی خود را ادامه دهند برهمین اساس باید دید دخل و خرج ناشران و کتابفروشان در این چرخه چگونه است؟
به گزارش روند بازار به نقل از خبرگزاری تسنیم، بر اساس آمارهای رسمی خانه کتاب، در نخستین ماه از سال جدید، ۳ هزار و ۷۵۰ عنوان کتاب منتشر شده و میانگین شماره به ۷۹۶ نسخه و میانگین قیمت کتاب نیز به ۸۵ هزار تومان رسیده که نسبت به بازه زمانی مشابه در سال گذشته با رشدی بیش از ۳۰ درصد روبرو شده است.
این درحالی است که همواره قیمت‌گذاری کتاب فاکتوری بسیار مهم برای استقبال مخاطبان بوده و اقتصاد نشر را به خود معطوف کرده، از یک سو هزینه‌های انتشار کتاب، خرید کاغذ و … موجب شده تا ناشران به افزایش قیمت کتاب بیاندیشند و از سوی دیگر به دلیل افزایش قیمت‌ها در سال‌های اخیر قدرت خرید مخاطب روز به روز کاهش یافته است، در نتیجه صنعت نشر با مشکلاتی که ریشه اقتصادی دارند، روبرو شده و گاهی دخل و خرجش با هم همخوانی ندارد و به ناچار فعالان این عرصه باید برای مدیریت حیات اقتصادی خود به‌گونه‌ای برنامه‌ریزی کنند که علاوه بر تامین هزینه‌های تولید بتوانند منافع اقتصادی منطقی هم برای خودشان درنظر داشته باشند تا در این معادله قدرت خرید مخاطبان نیز همچنان حفظ شده باشد.
به‌طور کلی فراز و فرودهای اقتصادی حلقه‌های متعددی از این صنعت را در سال‌های اخیر با مشکلات مختلفی روبرو کرده، در این فرآیند ناشران با گرانی‌کاغذ به عنوان اصلی‌ترین فاکتور تعیین کننده قیمت تمام شده کتاب روبرو شده‌اند و افزایش سایر هزینه‌ها عاملی بوده تا این بخش از صنعت نشر کمتر به بازچاپ کتاب‌ها یا تولید کتاب تازه فکر کنند. اتفاقی که در میانه زنجیره تولید توانسته حیات اقتصادی کتابفروشان را هم با چالش روبرو کند تا جایی طبق آمار رسمی منتشر شده از اوایل دهه ۹۰ شاهد تعطیلی یکی پس از دیگری این واحدها یا تغییر کاربری آنها بودیم.
البته این پایان کار نیست چون در انتهای زنجیره تولید در صنعت نشر مخاطبان هستند که زمانی که این زنجیره با چالش روبرو شده بدون تردید مخاطبان نیز رفته رفته از کتاب و کتابخوانی دور و دورتر شده‌اند یا اینکه به واسطه کتاب‌های فیزیکی در میان صفر و یک‌های مجازی یا بسته‌های صوتی نیازشان را تامین می‌کنند که در واقع زنگ خطری برای سیر تولید در صنعت نشر کشورمان است.
اما براستی چاپ و تولید کتاب چه هزینه‌هایی دارد و چرا کتابفروشان می‌گویند فروش کتاب در شرایط فعلی به صرفه نیست؟
هزینه‌های تولید کتاب چقدر است؟
در فرآیند تولید کتاب بخش‌های مختلفی وجود دارد که هرکدام از آنها می‌توانند به نوعی در نهایتاً در قیمت تمام شده محصول نهایی اثرگذاری داشته باشند، بر اساس پیگیری‌های خبرنگار تسنیم هزینه طراحی جلد یک کتاب متوسط بین ۵۰۰ تا یک میلیون تومان است و حق‌التالیف یا حق‌الترجمه نیز بین ۱۰ تا ۱۲ درصد از قیمت پشت جلد است که به نویسنده یا مترجم کتاب تعلق می‌گیرد.
این درحالی است که علاوه بر هزینه حروفچینی براساس تعرفه ویراستاری، هر صفحه A4(حدود ۳۰۰ کلمه) بین ۵ تا ۱۰ هزار تومان هزینه به فاکتور نهایی تولید کتاب می‌افزاید و به این رقم باید هزینه نمونه‌خوانی و حمل و نقل را نیز افزود.
از سوی دیگر هزینه چاپ جلد کتاب به صورت چهاررنگ، سلفون شده و چسب گرم برای هر جلد ۱۰ هزار تومان است و نهایتاً بعد از تولید کتاب ناشر؛ کتاب را با تخفیف ۴۰ تا ۴۲ درصدی به مرکز پخش می‌دهد و مرکز پخش کتاب را با تخفیف بین ۲۵ تا ۳۰ درصد به کتابفروشی‌ها واگذار می‌کند تا با قرار گرفتن پشت ویترین‌های حقیق یا مجازی نظر مخاطبان را به خود جلب کند.
قیمت‌گذاری ۳ برابری برای تامین هزینه‌ها؟!
اما این همه هزینه تولید کتاب نیست، عمده هزینه‌ها در بخش چاپ صرف می‌شود، چاپ کتاب با قیمت‌های ابتدای سال ۱۴۰۲ به صورت افست برای یک کتاب ۲۱۰ صفحه‌ای در شمارگان هزار نسخه با جلد سلفون شده ۴ رنگ و چسب گرم، همراه با صحافی‌و لیتوگرافی برای هر جلد ۴۶ هزار تومان محاسبه می‌شود. (هزینه کاغذ و مقوای گلاسه برای جلد کتاب نیز در این رقم محاسبه شده است).
این درحالی است که بررسی‌ها نشان می‌دهد، ناشر این کتاب را تا حدود ۳ برابر قیمت‌گذاری می‌کند تا بتواند براساس هزینه‌های پیش‌تولید مثل حق‌التالیف، ویراستاری و … را تامین و پرداخت نماید، اما در همین شرایط تولید کتاب با استفاده از چاپ دیجیتال نسخه‌ای ۱۰۰ هزار تومان برای ناشر صورتحساب به همراه خواهد داشت.
در چاپ داپلیکیتور که به ریسو معروف شده است، به دلیل عدم استفاده از زینک و لیتوگرافی هزینه‌ها کاهش بیشتری پیدا می‌کند و همین روش از سوی اغلب ناشران برای کاهش هزینه‌های تولید انتخاب شده چون دودوتای تولید کتاب با این شیوه برای هر جلد کتاب ۲۱۰ صفحه‌ای با جلد چهاررنگ سلفون شده و با کاغذ خارجی ۳۷ هزار تومان تعیین قیمت می‌شود.
توزیع چگونه با ناشر و کتابفروش تسویه حساب می‌کند؟
اما پس از مرحله تولید نوبت به توزیع کتاب از راه می‌رسد که این روند خود فرآیندی منحصربفرد فارغ از مشکلات و هزینه‌های تولید کتاب به همراه دارد، چون موزع کتاب را با چک ۲ تا ۸ ماهه به کتابفروش تحویل می‌دهد و هر ۶ تا ۸ ماه یکبار با ناشر تسویه حساب می‌کند. در شیوه تسویه حساب ناشر و موزع که در برخی موارد به صورت نقدی است، انتقاداتی بین ناشران و کتابفروشان وارد است.
با توجه به درصد تخفیف ارائه شده به کتابفروش که بین ۲۵ تا ۳۰ درصد است، کتابفروشان باید کتاب را مدت‌ها در کتابفروشی نگه دارند و تضمینی وجود ندارد که بتواند کتاب را بفروشد یا خیر و همین نکته باعث بروز برخی انتقاد‌ها شده و علاوه بر این هزینه‌های اجاره بها، حقوق پرسنل، بیمه، تعرفه‌های آب و برق و … نیز باید در نظر گرفته شود. از همین رو است که در سال‌های اخیر فروشگاه‌های بزگ کتاب به فروش اکسسوری، لوازم‌التحریر و اسباب‌بازی روی‌آورده‌اند تا بخشی از هزینه‌ها را از سود حاصل از فروش این کالاها تامین کنند.
حق‌بین: کتابفروش سودی از فروش کتاب نمی‌برد
محمد‌تقی حق‌بین مدیر کتابفروشی خانه شفق در این زمینه به تسنیم می‌گوید: کتاب‌های بزرگسال با تخفیف عمدتاً ۲۵ درصد پشت جلد گاها تا ۳۰ درصد پشت جلد به کتابفروش ارائه می‌شود، در حوزه کتاب کودک این رقم به ۳۵ تا ۴۰ درصد می‌رسد، اما کتابفروش با این درصد تخفیف و با توجه به هزینه‌های جاری نه تنها سودی از فروش کتاب نمی‌برد، بلکه در درازمدت با ضرر نیز مواجه می شود.
وی با اشاره به روند فروش کتاب در سایر کشورها ادامه داد: در کشورهای پیشرفته دنیا کتابفروش؛ کتاب را به صورت امانی از ناشر تحویل می‌گیرد و پس از چند ماه هزینه کتاب‌های فروش رفته را پرداخت می‌کند و فروش‌نرفته‌ها را به ناشر بازمی‌گرداند تا به این ترتیب نه کتابفروش و نه ناشر زیان نکنند، درحالی که این روند در ایران برقرار نیست کتاب مرجوعی تنها کتاب‌های دارای مشکل و ناقص شناخته می‌شود، نه کتاب‌های فروش نرفته و مانده.
به گفته حق‌بین تنها در صورتی که درصد تخفیف کتاب از سوی موزع به کتابفروش بالای ۳۵ درصد باشد کتابفروش از فروش کتاب ضرر نخواهد کرد و صرفه اقتصادی میبرد، تازه در قیاس با فروش کالای دیگر باز هم سودی عاید کتابفروشی نخواهد شد.
وی فروش اکسسوری و لوازم‌التحریر را در سال‌های اخیر موجب بقای کتابفروشی‌ها و جبران نسبی ضرر و زیان‌ها دانست و گفت: ناشران در سال‌های اخیر یک کتاب را که ۱۵ تا ۲۰ درصد قیمت پشت جلد برایش تمام شده کاملاً سلیقه‌ای قیمت‌گذاری می‌کند و با ارائه تخفیف به توزیع آن را در چرخه فروش قرار می‌دهد.
اما برآورد نهایی از روند تولید کتاب و هزینه‌های مربوطه در ایران نشان می‌دهد که انتشار و فروش کتاب در کشورمان در قیاس با کالاهای دیگر صرفه اقتصادی ندارد، چون افزایش قیمت کاغذ، افزایش مرکب و سایر ملزومات چاپ در کنار افزایش تعرفه خدمات چاپ همه موجب صعودی شدن قیمت تمام شده کتاب است و نکته نگران کننده‌تر اینکه با توجه به نوسان قیمت مواد اصلی تولید کتاب مثل کاغذ اغلب ناشران امکان برآورد از آینده فروش کتابشان را از دست می‌دهند.
اما به نظر می‌رسد برخی از ناشران در قیمت‌گذاری کتاب بدون هیچ ضابطه مشخص عملاً کرده و کاملاً سلیقه‌ای قیمت هر ورق کتاب را تعیین می‌کنند که براساس تجارب سال‌های اخیر به دلیل عدم نظارت بر قیمت‌گذاری کتاب و برخوردهای شخصی و سلیقه‌ای می‌بینیم در نهایت کاهش مخاطبان یا تقاضای بازار عاملی غیرقابل انکار در از بین رفتن صرفه اقتصادی فعالیت ناشران و کتابفروشی‌ها خواهد شد.